Диетотерапия – бұл уақытша шектеулерден тұратын кешенді емшара.

Емдік диета хаттамаларын құрастырумен медициналық білімі бар маман — диетолог айналысуы тиіс.

Егер қарапайым адам диета арқылы өзін-өзі емдеуге тырысса, өз мүмкіндігін дұрыс бағалап, күтпеген жағдайларға дайын болуы қажет.

Аштық ұстау немесе емдік диеталарды тек тәжірибелі маманның бақылауымен жүргізген дұрыс.

Ұзақ уақыт бойы тамақтануда шектеу қою ағзаға жағымсыз әсер етуі мүмкін.

Бастапқы кезеңде диета жақсы нәтиже бергенімен, жағымсыз салдарлары бірден байқалмай қалуы ықтимал.

Диетаның ағзаға әсерін кем дегенде бір ай бойы бақылау қажет.

Осы курста біз «дұрыс тамақтану» туралы айтқанда, қатаң шектеулер мен тыйымдарды меңземейміз.

Мұнда мақсат — салауатты тамақтану дағдыларын қалыптастыру және пайдалы, дәмді әрі қолжетімді өнімдерден тұратын теңгерімді рацион құру

Ағзаға тағаммен бірге тек қана энергия емес, сонымен қатар дәрумендер мен нутриенттер де түседі.Сондықтан күнделікті тамақтану тек қана қуат көзі емес, сонымен қатар толыққанды әрі теңгерімді болуы тиіс.

Тамақтануды ұйымдастыру ыңғайлы әрі қолжетімді, яғни рационалды болғаны дұрыс.Рационның теңгерімді болуы үшін оның құрамында негізгі тағам топтарына жататын өнімдер болуы қажет.Бұл топтарға кіретін өнімдердің тізімін кәсіби ұйымдардың жарияланымдарынан табуға болады.

Мысалы, Гарвард медицина мектебі ұсынған визуалды құрал — «таңдау тәрелкесі» үлгісіне сәйкес, негізгі тағам топтарына:

🌿 өсімдік майлары,

🥦 көкөністер,

🍎 жемістер,

🌾 тұтас дәнді өнімдер,

🍗 пайдалы ақуыз көздері жатады.

Тәрелке тек визуализация құралы ретінде қолданылады — бұл барлық өнімдерді бір мезгілде жеу керек дегенді білдірмейді.

Тағам топтарының жіктелуі әртүрлі ұйымдарда сәл өзгеше болуы мүмкін, бірақ негізгі мәні өзгермейді.

Салауатты адамның тамақтануы — қатал шектеулерсіз, теңгерімді және рационалды болуы қажет.

Адам орта есеппен күніне 2000 килокалория жұмсайды. Бұл көрсеткішті жеке бақылауға сүйене отырып түзетуге болады. Мысалы, сіздің күнделікті энергия шығыныңыз 2000 килокалория болса, бұл — сіздің тәуліктік қажеттілігіңіз. Салмақты сақтау үшін — жұмсалғандай мөлшерде калория тұтыну қажет. Егер салмақ тастағыңыз келсе, тапшылық жасап, мысалы, 1800 килокалория тұтыну керек. Керісінше, салмақ қосу үшін — профицит жасап, мысалы, 2200 килокалория тұтыну қажет. Мұндай есептеулер арнайы формулалар мен кестелер арқылы жүргізіледі, бірақ олардың дәлдігі шектеулі болғандықтан, сандарға байланып қалудың қажеті жоқ. Бұл әдіс — тек уақытша бақылау құралы, ол арқылы бір апталық тамақтану рационың реттеуге болады. Тамақтану тәртібі қалыптасқан соң, калорияны нақты есептеуді жалғастыру міндетті емес

Адам тұтынған тағамның қорытылуы — күрделі әрі ұзаққа созылатын үдеріс. Егер тамақтану арасындағы интервал сақталмаса, ас қорыту жүйесіне артық жүк түседі. Бұл жағдай уақыт өте келе түрлі ауруларға алып келуі мүмкін. Әдетте, дені сау адам үшін күніне екі немесе үш мезгіл тамақтану жеткілікті. Кейбір жағдайларда, ем қабылдау кезінде ерекшеліктер болуы мүмкін. Әрбір жағдай жеке түрде қарастырылуы тиіс. Ал тамақтануда алдын ала болжанатын тәртіп ағзаның белгілі бір режимге бейімделуіне және ас қорыту жүйесін ұқыпты пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себепті, тамақты белгіленген уақытта ішу өте маңызды.

Ағзаның суға деген қажеттілігі әр адамда әртүрлі және ол көптеген факторларға байланысты. Соның бірі — тұтынылған қатты тағам мөлшері. Пропорция шамамен 1:2. Яғни, егер 500 грамм тағам жеген болсаңыз, шамамен 1 литр сұйықтық ішу ұсынылады. Бұл — жуық есеп, сондықтан оны қатты ұстанудың қажеті жоқ. Ыстық ауа райында, дене жүктемесі кезінде немесе ауру кезінде суға деген сұраныс артады. Негізінен, шөлдеу сезіміне назар аудару керек. Ағзада жеткілікті сұйықтықтың бір көрсеткіші — зәрдің түсі. Егер су жеткілікті болса, зәрдің түсі сабан түстес болады. Егер зәр қою, қоңыр түсті болса — су жетіспейді деген сөз. Ал егер зәр мөлдір болса — ағзада артық сұйықтық бар. Су жетіспеушілігі де, шамадан тыс көптігі де денсаулыққа зиян. Бұл ретте судың сапасы да маңызды рөл атқарады. Су «тірі» болуы керек. Әртүрлі құрылымдағы суларды араластыру ұсынылмайды: мысалы, салқын су мен қайнаған суды немесе мұз қосылған суды бірге ішу. Денсаулығы жақсы адамдарға бөлме температурасындағы суды ішу ұсынылады. Ұйқыдан тұрғаннан кейін, қатты шаршаған кезде, моншадан соң немесе жаттығудан кейін бірден көп мөлшерде су ішпеген дұрыс. Мұндай жағдайларда біраз үзіліс жасап, суды аз-аздан, жұтыну арқылы ішу керек. Сондай-ақ суды күн көзінде қалдыруға болмайды. Бұл кеңестерге фанатизмсіз, бірақ ақылмен, рационалды түрде қараған жөн.

Қазақта Қазақта «Асығыс жеген ас – тас» деген мақал бар. Ал йогтарда «Тамақты ішу керек, суды шайнау керек» деген сөз бар. Бұл – тағамды мұқият шайнаудың маңызын білдіреді. Асты дұрыс шайнау – ас қорытудың негізгі кезеңдерінің бірі. Егер тағам жеткілікті шайналмаса, ол асқазанда ашып, божып, бүкіл ас қорыту процесін бұзады. Сол себепті өте маңызды ереже бар:

Тағамды толықтай шайнап, сұйық күйге дейін жеткізу қажет.

Артық тамақтану ас қорыту жүйесіне артық салмақ түсіреді. Бұл кезде тағам толық қорытыла қоймайды. Клеткалар миға энергия жетіспейтіні туралы белгі береді, ал адам қайтадан тамақтанғысы келеді. Осылайша тұйық шеңбер қалыптасады. Тағам қабылдаған кезде тойыну сигналы миға біраз кідіріп жетеді. Сондықтан тамақты автоматты түрде жеуге болмайды.

Саналы түрде тамақтаныңыз, әр сәттен ләззат алыңыз. Асықпаңыз. Үзіліс жасап отырыңыз. Жақындарыңызбен әңгімелесіңіз. Жайлы, жылы атмосфера құрыңыз.

Маңызды ереже

Тамақтанған соң – аздаған аштық сезімімен орныңыздан тұрған дұрыс.

Тағамды сумен араластыру — ас қорытуға кері әсерін тигізуі мүмкін. Егер тамақ ішіп отырып көп мөлшерде сұйықтық ішілсе, бұл асқазан сөлін сұйылтып, асқазанды керіп жібереді. Ал асқазан бұлшықеттері керіле келе босап, әлсірей бастайды— бұл ішкі ағзалар бұлшықеттерінің физиологиялық ерекшелігі. Соның салдарынан тағам дұрыс қорытылмайды және ас қорыту жүйесіне артық салмақ түседі. Егер тамақтанып отырғанда ауызда құрғау сезілсе, аздаған жылы судан бірнеше жұтым ішуге болады — бұл қорқынышты емес. Ең бастысы — бұл әрекет тұрақты әдетке айналмауы керек.

Маңызды ереже!

Тамақтану кезінде көп сұйықтық ішпеу керек.

Бөлек тамақтану теориясына сәйкес, кейбір өнімдер араластырылған кезде нашар қорытылады және асқорыту жүйесіне артық салмақ түсіреді. Бұл теория дәлелді медицинада кеңінен мойындалмағанымен, «бәрін араластырмай жеу керек» деген идея түсінікті. Алайда бірдей ережелерді бәріне қолдану мүмкін емес. Әр адамның ағзасы әртүрлі, сондықтан өнімдерді қалай және немен үйлестіру – жеке шешім. Ешқандай ереже болмағаннан гөрі, өзіңізге ыңғайлы кейбір үйлестіру дағдыларын қалыптастырған жөн. Бірақ мұны фанатизмге айналдырудың қажеті жоқ. Мысалы, бөлек тамақтану теориясы бойынша: сүт пен ет өнімдері, крахмалдар (нан, күріш, картоп) мен жануар текті ақуыздар (ет, балық, жұмыртқа, ірімшік), сондай-ақ тәтті мен қышқыл өнімдер ақуыздармен нашар үйлеседі. Ең бастысы – ағзаңызды бақылап, өзіңізге не сәйкес келетінін анықтаңыз. Аллергия немесе төзімсіздік секілді ерекшеліктерді де ескеріңіз. Мүмкіндігінше тағам құрамын қарапайым ұстаңыз. Танымал диеталарға соқыр түрде ерудің орнына, денсаулығыңыз жайлы шешімді тек білікті маманмен кеңесіп қабылдаған дұрыс

Қайта жылытылған тамақ туралы. Кейбір өнімдер жеке жегенде пайдалы болғанымен, оларды біріктіріп жегенде ағзаға ауырлық түсіруі мүмкін. Бұл асқорыту жүйесін қиындатып, артық жүктеме береді. Егер адам бала кезден үйлеспейтін өнімдерді араластырып жеуге дағдыланса, оның зияны бірден байқалмайды. Бірақ жас ұлғайған сайын, ағзаның күші азайғанда бұл әдеттер жағымсыз әсерін тигізе бастайды. Сондықтан өнімдерді дұрыс үйлестіру ережесін ұстанған дұрыс — мүмкіндігінше, бірақ фанатизмсіз. Мысалы, сүт өнімдері мен ет үйлеспейді (балық пен сүт секілді), крахмалдар (нан, күріш, картоп) жануар ақуыздарымен (ет, жұмыртқа, балық, сүзбе, ірімшік) нашар сіңеді. Сондай-ақ, тәтті мен қышқыл тағамдар ақуызбен араласқанда қорытылуы қиындайды. Әр адамның ағзасы ерекше, кейбір өнімдерді көтермеуі немесе аралас түріне төзбеушілік болуы мүмкін. Сондықтан өз ағзаңызды бақылаңыз және не сәйкес келетінін өзіңіз анықтаңыз. *Маңызды ереже* – тамақтың құрамын мүмкіндігінше жеңілдету және әртүрлі өнімдерді араластырмауға тырысу.